बिचार

धतुरेहरूको दार्शनिक बकपत्र–भरत दाहाल

                बाबुराम भट्टराईको ‘पद त्याग’को स्ववाचित मन्त्रले मिडिया बजारमा रामै्र स्थान पाएको छ। सरकारको नेता रहँदा उनको कर्म देख्नेहरू मजाले हाँसेका छन्। पार्टीको नेताका रुपमा उनलाई भित्रैबाट चिन्नेहरू आतंकले भयभित भएका छन्। पढेलेखेको व्यक्तिका रुपमा उनलाई चिन्नेहरू उनको आत्म प्रवचनबाट लाजले भुतुक्क भएका छन्। नेपालको सत्ता राजनीतिको नियतिलाई बुझ्नेहरूले उनको ‘पद त्याग’लाई देशको आसन्न तस्बिरसँग जोडेर अर्थ निकाल्न खोजिरहेका छन्। थरिथरिका मानिसहरूका लागि बाबुरामको ‘पद त्याग’ थरिथरिको छ। किनभने नेपालका राजनीतिक कार्डहरूको भूमिका एकैथरिको हुँदैन।
             सुनेको अनुसार भट्टराईले आफ्नो पार्टीभित्र लोभी, पापी र पदलोलुपहरूको बिगबिगी बढेको हुँदा तिनीहरूलाई पाठ पढाउन ‘पद त्याग’ गरेको रे! पत्रिकाहरूमा पढेको अनुसार उनी साम्यवादप्रति हुरुक्क भएको हुँदा व्यक्तिगत स्वार्थबाट माथि उठेको रे! उनका केही कार्यकर्ताहरूबाट थाहा पाएअनुसार उनले एकै व्यक्तिले लामो समय ठाउँ ओगट्ने रितिथितिलाई अन्त्य गरेर युवाहरूलाई ठाउँ खाली गरिदिने परम्परा बसाल्न उदाहरण बनि देखाइदिएको रे! उनको आकांक्षा बाहिर आएअनुसार उनी अनुसन्धानमा लागेर नेपालको कार्लमार्क्स बन्ने रे!
             गुहे किराले विष्टाभित्रको आफ्नै भुनभुनलाई संसारको सर्वोत्तम आनन्द ठानेको हुन्छ भन्छन्। बाबुरामलाई पनि त्यस्तै लागेको होला। तर ठूलो पदका लागि पटक–पटक पार्टीभित्र राजीनामा गर्ने बाबुराम, हिसिलाका लागि रोजेको मन्त्रालय दिलाउन पदत्यागको धम्की दिएका बाबुराम, सिंहदरबारको फोहोरको आहालमा अरुलाई बस्न दिनुभन्दा संविधानसभाकै घाँटी निमोठ्न उचित ठान्ने बाबुराम, राज्यभित्रका पैसाका सबै मुख्य स्रोतहरूको ड्युटी आफ्नै परिवार र ससुराली खलकको ठेक्का हुनुपर्छ भन्ने उदाहरण देखाएका बाबुराम, पार्टीभित्र एउटा व्यक्ति पनि आफ्नो बनाउन नसकेका बाबुराम, दिल्ली र विश्व बैंकको इमान्दार कर्मचारीका रुपमा आफ्नो प्रतिबद्धता सावित गरेका बाबुराम र एउटा मारवाडीबाट ‘उपहार’ खाएर मुस्ताङ म्याक्सको प्रचार गर्दै हेलिकोप्टर चढेर गाउँका गरिब दलित र थारुहरूको घरमा गुन्द्रुक र घोंगी चाट्दै हिंड्ने बाबुरामलाई जस्ताको तस्तै बुझ्नेहरूले भने उनको ‘पदत्याग’को समाचार कुनै नयाँ हास्य श्रृंखलाको नाम हो वा गाईजात्राको मसला हो भनि छुट्याउन सकिरहेका छैनन्। तर मैले बुझेको ‘पद त्याग’को महात्म्य भने यस्तो छ।
               बाबुराम भट्टराईलाई क्रान्तिकारी पार्टी नेताका रुपमा जागिर दिनेहरूका लागि उही रुपमा उनको भूमिका अब समाप्त भएको छ। २०५२ सालदेखि संविधानसभाको विघटनसम्मको यात्रामा उनका केही जरुरी कार्यभारहरू थिए। क्रान्तिको नाममा गरिब नेपालीहरूको रगतलाई भौतिक शक्तिका रुपमा संगठित गर्नु, संगठित शक्तिहरूलाई हतियारका रुपमा प्रयोग गरेर समाजको विध्वंश गर्नु, सेना र हतियार देखाएर राज्यसँग सत्ताको सौदाबाजी गर्नु, सत्तामा हात हाल्न सफल भएपछि दिल्लीको रणनीतिमा क्रान्ति विसर्जन गर्नु र १२ बुँदेको बहानामा देशको राजनीतिको लगाम दिल्लीका हातमा पुर्‍याउनु। सरकारमा पुगेर छिटोभन्दा छिटो दिल्ली र विश्व बैंकका नीतिहरूलाई कार्यान्वयन गर्नु, देशलाई अस्तव्यस्त बनाएर संविधानसभाको विघटन गर्नु, दलीय प्रणाली विसर्जन गरेर निर्दलीय सरकार गठन गर्नु, महाधिवेशन गरी पार्टीलाई गैर कम्युनिस्ट दिशामा लैजानु र सबै कामहरूमार्फत् नेपाललाई संकटको चक्रव्युहमा धकेल्नु जस्ता कामहरू बाबुरामले गर्नुपर्ने कामको जिम्मा थिए।
              सबै कामहरू पूरा भइसकेपछि बाबुरामका अगाडि दुईवटा प्रश्नहरू खडा भएका थिए। एउटा प्रश्न थियो, अब पार्टीमा बसिरहनुको औचित्य के हो? अर्को प्रश्न थियो, पार्टी छोडेपछि के गर्ने? यिनै प्रश्नहरूको समाधानका रुपमा उनको ‘पद त्याग’को अस्त्र बाहिर आएको छ। जो, जसले कि धेरै मानिसहरूलाई थाहा छ, उनको आफ्नो निर्णय होइन।
                पहिलो यथार्थता के हो भने बाबुराम एमाओवादीको अध्यक्ष बन्न सक्ने सम्भावना छैन र उनको अगुवाईमा अर्को कुनै पार्टी चल्ने सम्भावना पनि छैन। यस्तो अवस्थामा एमाओवादीभित्र बस्नुको अर्थ अब पुष्पकमल दाहालको पुच्छर बन्नु मात्र हो। पुष्पकमल पश्चिमी शक्तिहरूको रणनीतिसँग जोडिएका छन्। त्यसैले दिल्लीले बाबुरामलाई उनको सहयोगी मात्र बनाई राख्न चाहन्न। बरु पुष्पकमलको नियन्त्रणमा रहेको संगठनलाई ‘पद त्याग’को हतियारबाट छिन्नभिन्न पार्न चाहन्छ। बाबुरामबाट पार्टीगत रुपमा हुनसक्ने कामहरू भइसकेको अवस्थामा एमाओवादीभित्र बाबुरामको उपादेयता छैन।
           दोस्रो यथार्थता के हो भने दिल्लीले बाबुरामको भूमिकालाई नयाँ आवरणमा अघि बढाउन चाहन्छ। पार्टी नेता र प्रधानमन्त्रीको रुपमा लागेको कलंकलाई पखालेर उनलाई सर्वस्वीकृत आवरणमा प्रस्तुत गर्न चाहन्छ ताकि परिस्थिति यस्तै डामाडोल रहिरह्यो भने बाबुरामलाई राष्ट्रपतिसम्म बनाउन सकियोस्।
पद त्यागको तेस्रो संकेत हो चुनाव नहुने सम्भावना। बाबुरामको हातबाट चुनाव गराउने प्रयास असफल भयो। खिलराजको नेतृत्वमा पनि चुनाव हुने सम्भावना छैन। आफ्नो योजनामा काम हुन नसकेपछि त्यसले मधेसी गुटहरू र एमाओवादीका बीचको समीकरण पनि भत्काउन सुरु गरेको छ। त्यसैले मंसिर महनिापछि नेपालभित्र हिंसा र अराजकता फैलाउने उद्देश्यले दिल्लीले बाबुरामलाई त्यस्तो अपजसबाट जोगाउन र सुरक्षित राख्न पार्टीबाट अलग्याउन चाहिरहेको देखिन्छ।
             चौथो यथार्थता बाबुरामका केही अभिव्यक्तिहरूबाट बाहिर आउन खोजेको छ। उनले आफूलाई अध्ययन, अनुसन्धानमा लगाउने कुरा गरेका छन्। यसको अर्थ के हो भने साम्राज्यवादी शक्तिहरूले भट्टराईलाई ‘विचारक’ को आवरणमा उभ्याएर मार्क्सवादमाथि हमला गर्ने योजना बनाएका छन्। ट्राटस्कीवादको समर्थनको बहानामा उनले यस्तो प्रयास पहिल्यै सुरु गरिसकेका थिए। यो प्रयास उनको पार्टीको पाँचौ महाधिवेशनमा आएर केही मात्रामा मूर्त भएको छ। नेपाली समाज, राज्य, वर्ग, क्रान्ति, साम्राज्यवादप्रतिका कम्युनिस्ट अवधारणाहरूलाई कसरी साम्राज्यवादीकरण गर्ने भन्ने कुराहरू यो यथार्थतासँग जोडिएका छन्।
              ‘पद त्याग’ का पछाडिको पाँचौ यथार्थता पुष्पकमल दाहालसँगको बदलाभाव हो। उनले २०६१ सालमै आफ्ना केही सहयोगीहरूसँग यस्तो विचार प्रकट गरिसकेका थिए। त्यसबेला उनीमाथि गरिएको अत्याचारको बदला विपक्षीहरूको राजनीतिक जीवनलाई समाप्त पारेर लिने भन्ने उनको धारणा थियो। एमाओवादीको साख झन्डै झन्डै समाप्त भइसकेको अवस्थामा उनले बदलाको रणनीति अघि बढाएका छन्। बाबुरामको यो कदमले दिल्लीको चाकडी गरेर शासक बन्ने पुष्पकमलको सपना कहिल्यै विपना हुने छैन र दाहालले अनपेक्षित प्रकारका अनिष्टहरूको चुनौती बेहोर्नु पर्ने अवस्था आउनेछ। दाहाल र भट्टराईको घात/प्रतिघातको स्वार्थी टक्करबाट देशले धेरै ठूलो समस्या बोकिसकेको छ। दुई जनाबीचको टक्करका पछाडि विदेशी शक्तिको रणनीतिको तावेदारी गरेर आफ्नो क्षुद्र कुण्ठालाई शान्त पार्नु मात्र हो भन्ने कुरा पनि सबैलाई थाहा भइसकेको छ। अर्काको निम्ति देशद्रोह र जनघात गर्नमा सबैभन्दा बढी कुख्याती कमाएका यी दुई तिरस्कारका पात्रहरूले आफ्नो चेहरामा घसेको कम्युनिज्मको लाली पाउडर पनि झरिसकेको छ।
            सबै तथ्य उदांगो भइसकेको अवस्थामा उनीहरूले फ्याँक्ने आदर्शको जालमा कोही फस्न आवश्यक छैन र यस्ता बेतुकका कुराहरूलाई यहाँको राजनीतिक संस्कृतिसँग जोडेर व्याख्या विश्लेषण गर्नुको औचित्य पनि छैन। सारभूत रुपमा हेर्ने हो भने दुवैको चिन्तन, प्रवृत्ति, चरित्र, सोच आदि एउटै हो। दुवै छद्म शिकारी हुन्। दुवै अब्बल दर्जाका अहंकारी व्यक्तिवादी हुन्। पद, प्रतिष्ठा, कुर्सी, पैसा आदिको त्याग गर्नु भनेको दुवैका लागि आत्महत्या गर्नु बराबर हो। फरक के मात्र हो भने यी कामहरू गर्ने उनीहरूको शैली वा प्रक्रिया फरक छ।
आफू निर्वस्त्र हुँदै गएपछि धतुरो खाएको धतुरेले झैं एउटाले ‘त्रिदेशीय समझदारी’ र ‘आर्थिक क्रान्ति’को नौटंकी देखाएर आफूलाई राजनीतिज्ञ बनाउन खोजेको छ। अर्काले ‘पद त्याग’ र ‘साम्यवादप्रति गहिरो निष्ठा’को बतासे कुरा गरेर आफूलाई कार्लमार्क्स देखाउन खोजेको छ। ‘मामाको घोडा, मेरो हिंहिं’ भनेझैं साम्राज्यवाद–विस्तारवादको रणनीतिलाई आफ्नो रणनीति भनेर मजाक गर्दै आएका यी तत्वहरूले जो बोल्छन्, त्यसभित्र विदेशीहरूको योजना के रहेछ भनेर विचार गर्नु नै उनीहरूप्रति ठीक दृष्टिकोण बनाउने आधार हो।
             पुष्पकमल दाहालले आफूलाई सर्वहाराकरण गर्ने कुरा गर्नु वा बाबुरामले साम्यवादप्रति अगाध आस्था राख्दै पद त्यागको घोषणा गनर्ुु र ब्वाँसाले आफू शाकाहारी सन्त भएको दाबी गर्नुमा कतै कुनै भिन्नता छैन। साम्राज्यवाद–विस्तारवादको दयादृष्टि परेका एकथरि तत्वहरूले बाबुरामको त्यागको त्यसरी नै बखान गर्न सक्छन्, जसरी यिनीहरूले दुई वर्ष अगाडि बाबुरामको प्रधानमन्त्रीत्वमा नेपालको कायापलट हुने प्रचार गरेका थिए। तर पुष्पकमल र बाबुराम आज पनि तिनै चरित्र हो, जुन उनीहरू प्रधानमन्त्री बन्दा देखाइसकेका छन्। विदेशीहरूको यो आदर्शको चक्करबाट नेपालीहरू टाढै बस्नु पर्दछ।

 

अवरुद्ध कम्युनिष्ट आन्दोलन – रुस , चिन र नेपाल – सोनु कुमार सुनार

               हामीलाइ थाहा भएको कुरा हो की महान लेनिन को नेतृत्वमा वोल्सेविक पार्टीले सन १९१७ मा रुसमा अक्टुवर क्रान्ति सम्पन्न गरेको थियो । त्यो क्रान्ति वास्तवमै अपुर्व र युगान्तकारी घटना थियो । त्यसले मानवजातीको इतिहाँसमा नयाँ युग आरम्भ अर्थात सर्वहारा क्रान्तिको युगको आरम्भ गरेको थियो । रुस नै त्यस्तो पहिलो समाजबादी मुलूक बन्यो जँहा समाजबाद निर्माणको प्रक्रियालाइ व्यवस्थीत रुपमा अघि बढाइयो र सर्वहारा वर्गको अधिनायकत्वलाइ सुदृढ गर्ने दिशातिर पाइला चालियो । यसले विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलन लाइ अघि बढाउन , साम्राज्यबादको शोषण , उत्पीडनमा परेका राष्ट्रहरुको मुक्ति संघर्षलाइ वल प्रदान गर्न र हरेक देशको प्रतिक्रियाबादलाइ कमजोर पार्न अत्यन्त सक्रिय भुमिका निर्वाह गर्यो । 

                 लेनिनको विशेषता के थियो भने उनले क्रान्ति र क्रान्तिपछिका दिनमा क्रान्तिका उपलव्धीहरुलाइ जोगाउने बारे कार्ल माक्र्स ,एंगेल्स ले प्रतिपादन गरेका सिद्धान्तमा आधारित रहेर कैयौँ निती र विचारहरु थपेका छन । त्यसैले विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलन लाइ उनको विचार सँग पनि जोडेर माक्र्सबाद–लेनिनबाद भन्न थालियो । महान लेनिनको निधन पछि रुसी वोल्सेविक पार्टीको कमान कं स्टालीन ले सम्हाले । उनले कठिन परिस्थीतीमा समाजबाद निर्माणको अभियानलाइ डोर्याए । उनले ट्राटस्कीपन्थी र वुखारिनपन्थी हरुको गुट विरुद्ध दृढता पुर्वक संघर्ष गरेर लेनिनबादी सिद्धान्तको पनि रक्षा गरे । उनकै नेतृत्वमा वोल्सेविक पार्टी र सोभियत संघका जनताले जर्मन फासिज्मलाइ हराइयो र विश्वलाइ नै फासिज्मको क्रुरताबाट बचाइयो ।
                    कमरेड स्टालिनको निधन सन १९५३ मा भयो । खुस्चेभ सोभियत संघको कम्युनिष्ट पार्टीको नेतृत्वमा आए । उनले पार्टी र राज्यमा आफ्नो निर्णायक नियन्त्रण कायम गरीसकेपछि सन १९५६ मा भएको पार्टीको २० औँ महाधिवेशनमा संसोधनबादी लाइन ल्याए । त्यसले विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलनलाइ गम्भीर विचलन तर्फ हिँडायो ।
                कं माओत्सेतुङको नेतृत्वमा चिनीया कम्युनिष्ट पार्टीले खुस्चेभी संसोधनबाद विरोधी संघर्षको झण्डा उठायो । हामी त्यसलाइ महान बहस भनेर जान्दछौँ । त्यसबाट विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलनको रक्षामा ठुलो भरथेग भएको थियो । तर भयो के भने माओको निधन पछि चिनीया कम्युनिष्ट पार्टीको कमान तेङ सियाओ पिङ को नेतृत्वमा संसोधनबादीहरुले पक्रे र चिनले पनि संसोधनबादी बाटो पक्रियो ।

                     उता सोभियत संघको कम्युनिष्ट पार्टीको नेतृत्वमा खुस्चेभ पछि व्रेज्नेभ आए जसले सोभियत सँगलाइ सामाजिक साम्राज्यबादी महाशक्ति का रुपमा विश्व प्रभुत्व को होडमा उँभ्याए र संसोधनबादी वुर्जुवा वर्गको सामाजिक फासिस्ट तानाशाही चलाए । त्यसपछि सन १९८५ मा गोर्वाचोभको पदार्पण भयो । उनले खुस्चोभदेखीको संसोधनबादी लाइनका कारण पार्टी र सोभियत संघभित्र थुप्रिएको समस्या हल गर्ने सुधार कार्यक्रमको नाममा पेरेस्त्रोइका र ग्लासनोष्ट निती अघि सारे । उनको यो सुधार कार्यक्रमले सोभियत संघलाइ पुँजीबादको पुनस्थापना गर्ने दिशामा जान थप बल प्रदान गर्यो । त्यो कार्यक्रम आएपछि संसारभरका साम्राज्यबादीहरु र प्रतिक्रियाबादीहरुले गोर्वाचोभको खुलेर प्रशंसा गरे र उनलाइ सहयोग गरे । साम्राज्यबादीहरुले लामो समयदेखी सोभियत संघको कम्युनिष्ट पार्टीको झण्डालाइ उखेल्ने र सोभियत संघलाइ पनि तहसनहस पार्ने जुन षडयन्त्र गर्दै आएका थिए त्यो पुरा भयो । सन १९९१ मा सोभियत संघको कम्युनिष्ट पार्टी प्रतिवन्धीत भयो र १४ वटा गणराज्य मिली बनेको सोभियत संघ विघटन भयो । ति विघटित गणतन्त्रहरुमा पुँजीबाद लागु भयो । सन १९५६ देखी खुस्चोभ बाट संसोधनबादी(दक्षिणपन्थी,अवसरबादी) यात्रा १९९१ मा गोर्वाचोभले सोभियत संघको विघटन र ति गणतन्त्र हरुमा पुँजीबाद लागु गरेपछि पुरा भएको थियो ।
                  गोर्वाचोभको सुधार कार्यक्रम को प्रवाहले पुर्वी युरोप का देशहरुलाइ सोभियत संघ ढल्नुभन्दा पहिले नै सिद्धायो । ति देशहरुमा पुँजीबादी सत्ता स्थापना भए । पुर्वी युरोपका देशहरुमा पुँजीबाद त्यति सजीलै लागु हुनूको कारण मुलत तिन कारण थिए । एक , दोस्रो विश्वयुद्ध ताका जर्मन फासिष्टहरुलाइ सोभियत संघका सेनाहरुले लखेट्ने क्रममा ती देशहरुमा सर्वहारा सत्ता कायम गरिएका थिए । त्यसैले ति देशका शासकहरुमा परेको सोभियत संघ को राजनितीक प्रभाव का कारण उनीहरु रुसमाथी भर पर्न थाले ।
               दुइ , वार्सा सैनिक संगठन र पारस्परिक आर्थिक सहायता परिषद को गठन देखी रुसी निर्भरता झनै बढेर गयो । गोर्वाचोभको कार्यकालमा सोभियत संघको आर्थिक अवस्था संकटग्रस्त भएकाले पुर्वी युरोपमा दिइएको आर्थिक सहायता बन्द गरियो । ति देशहरुबाट सोभियत सेना समेत फिर्ता गरियो । गोर्वाचोभले वार्सा सैनिक संगठनलाइ १ जुलाइ १९९१ र पारस्परिक आर्थिक सहायता परिषदलाइ २८ जुन १९९१ मा विघटन नै गरिदिए । यसले पुर्वी युरोपका शासकहरुलाइ गम्भीर धक्का दियो । तिन,सोभियत संघको छातामुनी बस्ने क्रममा ति देशका शासक पार्टीहरु खुस्चेभको संसोधनबादी लाइन को पछि लागे र अन्त्यमा गोर्वाचोभको कथित सुधारबादी कार्यक्रमको प्रवाहमा बगे ।
नेपालमा कम्युनिष्ट आन्दोलन
                      नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीको स्थापना सन १४४९ मा भएको थियो । पार्टीको प्रथम महाधिवेशन (सन १९५१) ले नयाँ जनबादी क्रान्तिको लाइन पारित गरेको थियो । तर दोस्रो र तेस्रो महाधिवेशन ले संसोधनबादी लाइन पक्रेपछि पार्टी गुट र उपगुटमा विभाजन भयो । त्यसमध्य झापाली समुहले सन १९७२ मा वर्ग सत्रु खतम गर्न गुरिल्ला संघर्षको थालनी गरेको थियो । दक्षिणपन्थी संसोधनबाद विरुद्धको संघर्षको नाममा त्यसमा उग्रवामपन्थी भड्काउ देखापर्न गयो । त्यसपछि छिट्टै दक्षिणपन्थी बाटो समात्यो , त्यो धार अहिले नेकपा एमालेको नाममा क्रियाशिल छ । जसले सर्वहारा वर्गको अधिनायकत्वको विरोध गर्छ र दक्षिणपन्थी अवसरबादमा पतन भइसकेको छ ।
                  सन १९९६ पश्चात नेकपा(माओबादी) ले शसस्त्र जनयुद्धको सुरुवात गर्यो । त्यो महान जनयुद्ध १० बर्ष सम्म चल्यो । सन २००६ को जनआन्दोलन मा संसदबादी दलहरु सँग १२ बुँदे घातक राष्ट्रघाती सम्झौता पश्चात सो पार्टीले दक्षिणपन्थी दिशा समात्यो । त्यसले पनि सर्वहारा वर्गको नेतृत्व अस्विकार गरेको छ र त्यसको विकल्पमा बहुदलिय प्रतिस्पर्धा को निती लिएको छ । बर्तमान समयमा एकिकृत नेकपा माओबादी को नाममा रहेको उक्त पार्टी नवसंसोधनबाद मा पतन भइसकेपछि विश्वकम्युनिष्ट आन्दोलनमै प्रभाव पार्ने गरी नयाँ क्रान्तिकारी नेपालमा कं मोहन किरण को नेतृत्वमा जन्मीएको छ । बर्तमान समयमा माक्र्सबाद–लेनिनबाद–माओबाद को आलोकमा नेकपा–माओबादी मात्रै नेपाल मा कम्युनिष्ट पार्टीको रुपमा देखिन्छ । अवरुद्ध कम्युनिष्ट आन्दोलनलाइ यही पार्टीले मात्रै अगाडी लानसक्ने देखिन्छ । करोडौँ नेपाली जनताको भरोसा पनि यही पार्टी माथी रहेको छ ।

 गुन्डाको गङ्नम स्टाइल  

                                                                 केपी ढुंगाना

           'म के को  गुन्डा, मैले कहिले गुन्डागर्दी गरेँ?' आँखाको भावले जनाउँथ्यो उनको पारो तात्यो, 'चक्रपथमा सबलाई सोधे हुन्छ, म समाजसेवी हुँ। अनि एमालेको खाँटी कार्यकर्ता। हावातालमा गुन्डा भन्ने?'

                  संगठित अपराधको जालो चिर्न प्रहरी संगठनमा केन्द्रीय अनुसन्धान ब्युरोको अवधारणा आयो। ब्युरोको अवधारणासँगै पक्राउ परेका ग्याङस्टरको सम्पत्ति विवरण संकलन सुरु भयो। तत्काल त्यसको कुनै प्रयोजन थिएन। तर, प्रहरीले विवरण संकलनको काम छाडेन। अपराध महाशाखा र अन्य प्रहरी इकाईले पनि त्यसलाई साथ दिए। संकलन गरेको सम्पत्ति विवरणको आधारमा ब्युरोले राजस्व अनुसन्धान विभागबाट कारबाही बढाउने प्रयास गर्यो। विभागका अधिकारीको बदनियतका कारण पहिलो प्रयास प्रभावहीन बन्यो। ब्युरोले गणेश लामामाथि अनुसन्धान गरेर कारबाही गर्न विभाग पठाएको फाइललाई क्लिनचिट दिएर प्रहरीलाई विभागले लोप्पा ख्वायो।

              अपराध र सुरक्षा रिपोर्टिङमा सिकारु भए पनि चल्तीका गुन्डासँग साक्षात्कारको रहर थियो। त्यही रहर पूरा गर्न एक महिनाको मेहनतपछि महाराजगन्ज चोक पश्चिमतिरको घरभित्र पुगेको थिएँ ०६५ असारतिर। मेरो सामुन्ने चक्रे मिलन जंगिदा हल्का मेरो मुटुले गति समात्यो। पहिलो प्रश्नले नै उनलाई बिझाएछ। 'पहिला मिठा मिठा प्रश्न सोध्ने, वातावरण सहज बनाउने अनि बल्ल क्रिटिकल प्रश्नमा प्रवेश गर्ने' पत्रकारिताको कक्षामा सिकाएको अन्तर्वार्ता लिने सूत्र ब्रेक भएछ मबाट।  'क्या यार, यो भाइलाई इन्टरभ्यु लिन आउँदैन कि क्या हो? मेरो बारेमा हल्का बुझेर आउनु त पर्छ नि, ठाडै गुन्डा रे,' उनी कड्किए।
                  'खतरा इन्टरभ्यु आउँदैछ भनेर सम्पादकलाई जानकारी गराइसकेको थिएँ। असफल भइन्छ कि क्या हो?' उनको पारोसँगै मेरो तनाव बढ्यो। अब के सोध्ने? उनीसँगको साक्षात्कारका लागि राम्रै तयारी गरेको थिएँ। उनका सब इतिवृत्ति पल्टाउँदा निकालेको निचोडमा उनी गुन्डा नै थिए। तर त्यही भन्दा बिच्किए।
              चक्रेसँग भेटाउन मध्यस्थता गरेको मित्र तिर हेरेँ। उनले हातैले इशारा गरे 'वि कुल!' उनका अपराधबारे प्रहरी कार्यालयमा रिपोर्टका चाङ नै भए पनि सार्वजनिक रुपमा उनले स्वीकारेनन् 'गुन्डा हुँ' भनेर। विलासी जीवनशैलीका सौखिन उनको आम्दानीको निश्चित स्रोत थिएन। कहिले स्नुकर व्यवसाय देखाउँथे त कहिले बालुवाखानीको आम्दानी। अझै नपत्याउनेलाई भनिदिन्थे, 'अरे यार म मनाङे हो। राम्रो खान्दानको केटा पो हुँ। बाउबाजेको सम्पत्तिले नै यत्तिको मोज गर्ने क्षमता छ क्या।'
                    दीपक मनाङे, गणेश लामा, पर्शुराम बस्नेत अनि अभिशेक गिरी लगायतकाहरुको पहिचान पनि उही चक्रे झैं हो– गुन्डागर्दी। मनाङे चक्रेका समकालीन हुन्। अन्य तीनजना भने जुनियर। तर, अहिले मनाङे र चक्रेलाई उनीहरुका जुनियरले नै माथ खुवाइदिएका छन्। हालै सार्वजनिक भएको उनीहरुको सम्पत्तिको व्यहोराले त्यही भन्छ।  दीपक मनाङेको औंला समातेर आपराधिक यात्रा सुरु गरेका गणेशले सम्पत्ति थुपार्न उनैलाई पनि माथ गरे। मनाङेको खुलेको अवैध सम्पत्ति भन्दा गणेशको झन्डै दोब्बर देखा पर्योल। समकालीन भए पनि चक्रे अभिषेक गिरीभन्दा मात्र माथि देखिए। आखिर के थियो उनीहरुको यति धेरै सम्पत्ति थुपार्ने कला?
               अपराध! हो, अपराध नै हो उनीहरुको सम्पत्तिको स्रोत। २० वर्ष अगाडि फर्केर जाउँ, जुन बेला गणेश, पर्शुराम र अभिषेकको कुनै अस्तित्व थिएन। चक्रे र मनाङेको परिचय थियो टोले गुन्डा। ठमेलको धोबीचौरमा बस्ने मनाङे राजीव गुरुङका रुपमा त्यतातिरै हल्लिँदै थिए। गोरखाबाट चक्रपथमा आएर बसेका मिलन गुरुङको परिचय पनि त्यतै समेटिएको थियो।
                 भारतमा जन्मिएर उतै हुर्किएपछि नेपाल आएका मनाङे ठमेल क्षेत्रमा हल्लिने क्रममा विस्तारै अपराधमा प्रवेश गरे। पर्यटकको बाक्लो आउजाउ हुने ठमेलमा डिस्को खोलेर व्यापारमा प्रवेश गरेलगत्तै उनी आपराधिक गतिविधिमा पनि संलग्न हुन थाले। केटाहरु भेला पारेर लिडर बन्ने सौखले विस्तारै ग्याङस्टर बन्दै गए। र राजीव गुरुङ बने दीपक मनाङे। चक्रपथतिर हक्की स्वभावका अर्का युवा पनि चर्चामा थिए। पूर्व बेलायती सेनाका छोरा अनि राजपरिवारका सदस्यसँग बाक्लो उठबसले उनको आवारागिरी बढ्दै गयो। मिलन गुरुङले चक्रे मिलनको रुपमा कुख्याति कमाउन थाले। धोबिचौरका मनाङेले ठमेललाई आधार क्षेत्र बनाए। उता महाराजगन्ज चक्रपथ चक्रेको आधार क्षेत्र बन्यो। उपत्यकामा प्रभाव विस्तार गर्ने होडबाजीमा दुवै प्रतिस्पर्धी समूहमा बदलिए।
               रात्रिकालीन मनोरञ्जन व्यवसायमा छिरेका मनाङेको ठमेलमा राज सुरु भयो। ठमेलमा खुलेका प्रायःडान्सबार र क्लबमा उनको हिस्सेदारी अनिवार्य बन्न थाल्यो। लगानीबिनाको हिस्सा अर्थात सलामी सेयरबाट मनग्गे आम्दानी गर्न थाले। विस्तारै जिल्ला–जिल्लामा सञ्जाल फैलाए। संयोजक चुनेर जिम्मेवारी बाँड्न थाले। रात्रीकालीन व्यवसायकै आवरणमा झिटीगुन्टा, ढुंगारोडा हुँदै उनी असुलीमा पनि सक्रिय भए। फँसेको रकम उठाउन निश्चित कमिसन लिएर केटा खटाउन सक्रिय उनले ठेक्कापट्टामा भाग खोज्नु त सामान्य भयो।
                     डेढ दुई सय केटा जम्मा पार्न सक्ने खुबी भएका उनी नेताको नजरबाट के लुक्थे? दलका नेतालाई चुनाव जिताउने सूत्र बने मनाङे। प्रारम्भमा राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टीमा सक्रिय उनी पशुपतिशमशेर राणालाई जिताउन सिन्धुपाल्चोकसम्म पुग्थे। सिन्धुपाल्चोक क्षेत्र नम्बर ३ मा लामो समय राणाको वर्चश्व हुनुमा मतदाताभन्दा पनि मनाङेको मेहनत बढी थियो।
                  राप्रपा सरकारमा भएका बेला आफूले भनेको नमानेको भन्दै उनी राणासँग बिच्किएर कांग्रेसतिर लागे। पार्टीका नेताले आफ्नो कुरा नसुनेको भन्दै संघीय राष्ट्रिय लोकतान्त्रिक पार्टीको उपाध्यक्ष बने। चक्रपथमा चक्रेले पनि समानान्तर राज जमासकेका थिए। उपत्यकामा ठमेल बाहिर रात्रिकालीन मनोरञ्जन व्यापार विस्तार नभएकाले उनी दादागिरीको बलमा बालुवा कारोबारमा लागे। उपत्यकाका चाबहिल, गौशाला, सामाखुसी र सुन्धारा चक्रेको आधार क्षेत्र थियो। ठेक्कापट्टामा हिस्सेदारी छँदै थियो, वैदेशिक रोजगार व्यवसाय चम्किएपछि उनको नयाँ असुलीको स्रोत यो पनि बन्यो। असुलीको धन्दासँगै मनोरञ्जन व्यापारमा पनि हात हाले।
                  मनाङेसँगै ठमेलमा फाट्टफुट्ट गणेश लामाको नाम सुनिन थालिसकेको थियो। दरबारमार्गको एक डिस्कोको बाउन्सर हुँदा उनी मनाङेको नजरमा परे। लामा ट्वान्टी आवर रेस्टुरेन्टको हिस्सेदार बनेर व्यापारमा छिरे। काभ्रेका हट्टाकठ्ठा गणेश मनाङेको छोटो समयमै विश्वासिला भए। ठमेलका रेस्टुरेन्टमा काभेली युवाको बाक्लो उपस्थितिसँगै ०६२/६३ पछि एकाएक गणेश लामाको प्रभाव बढ्यो। ०६१ मा मनाङे दुई वर्षका लागि जेल परे। त्यसपछि ठमेलमा गणेशको राज सुरु भयो।
                 यही बेला नेपाल रक्तचन्दनको ट्रान्जिट बन्न थालिसकेको थियो। मनाङेको आडमा ठमेलको व्यापारमा पकड, आफ्नै गृह जिल्ला काभ्रे हुँदै रक्तचन्दनको तस्करी। दुवै फाप्यो उनलाई। प्रभावका हिसाबले चक्रे र मनाङेको बराबरी नभए पनि आर्थिक हैसियतमा दुवैलाई उछिन्दै उनी नयाँ शक्तिका रुपमा उदाए।
                   आर्थिक हैसियत बढ्दो थियो। तर, बलियो राजनीतिक संरक्षणको भने अभाव। उनले आर्थिक पहुँच उपयोग गर्दै चक्रे र मनाङेलाई राजनीतिक यात्रामा पनि माथ खुवाए। र, राजनीतिमा जमेको मधेसी जनअधिकार फोरम लोकतान्त्रिकको केन्द्रीय सदस्य बने। गह्रुंगो आर्थिक सहयोग खर्चिएर पद पाएको केही समयमै उनको दलका नेता विजयकुमार गच्छदार मुलुकको गृहमन्त्री भएपछि हिजो उनलाई पक्राउ गर्न तम्सिनेहरु नै उनको समर्थन जुटाउन लामबद्ध हुन थाले।              भारतीय गुन्डाहरुको बर्चश्व तोड्दै उदाएका तराईका गुन्डाको छत्रछायाँमा हुर्किएका थिए अभिषेक गिरी। काठमाडौंमा चल्तापुर्जा गुन्डासँगकोे संगतबाट सिकेको ज्ञान विराटनगरमा पुगेर कार्यान्वयन गर्ने क्रममा उनी प्रभावशाली बने। पर्शुराम उनकै समूहका एक सहयोगी थिए।
                 सधैं अभिषेकको सहयोगीमै सीमित हुन पर्शुरामले रुचाएनन्। विस्तारै विराटनगरमा दुई समूहको प्रभाव देखिन थाल्यो। गिरी कांग्रेस नेताको संरक्षणमा थिए, पर्शुराम एमालेतिर लागे। यी दुवैको आम्दानीको स्रोत थियो, रकम असुली र ठेक्कापट्टा। पर्शुरामको पहिचान ०५० सम्म खलासीमा सीमित थियो। २० वर्षमा खतरनाक गुन्डा बनेर उदाए। प्रारम्भमा अभिषेकको चेला बनेका उनी ०६४ तिर आइपुग्दा गुरुलाई नै पछार्ने हैसियतमा पुगिसकेका थिए। त्यति बेलासम्म एमालेका खाँटी युवा नेता बन्न भ्याए।                   सुरुमा चक्रे र मनाङेबीच दुश्मनी थिएन। प्रभाव क्षेत्र विस्तारको अभ्यासमा दुवैबीच दुश्मनीको बिउ रोपिँदै गयो। चक्रे एमाले नेता प्रदीप नेपालको छत्रछायाँमा खाँटी कार्यकर्ता बने। नेपालसँगै कहिले वामदेव गौतम त कहिले ईश्वर पोखरेल उनका संरक्षक भए। झोक्की चक्रे संगठन विस्तारमा कमजोर थिए। हाट्टहुट्टमा अगाडि भए पनि मनाङेको बठ्याइँका सामु कमजोर देखिए। मनाङेले उपत्यकाका साथै जिल्ला–जिल्लासम्म संगठन पुर्याठए। पूर्वाञ्चल प्रमुखमा अभिषेक गिरी, धादिङमा दिनेश अधिकारी 'चरी', हेटौंडामा विश्वक्रान्ति थिए। काठमाडौंमा बलियो सहयोगीका रुपमा गणेश लामा। यता चक्रेसित जोडिएका कुमार घैंटे लगायतले भने उनलाई छाडेर आफ्नै संगठन विस्तार गर्न थाले।
राजनीतिमा मनाङेभन्दा चक्रे एक कदम पछाडि थिए। राप्रपामा हुँदा युवक संगठनको केन्द्रीय सदस्य बनेका मनाङे कांग्रेस प्रवेश गरेपछि तरुण दलको मनाङ जिल्ला अध्यक्ष भए।
                    चक्रेले एमाले भन्दा एमालेले चक्रेको प्रयोग बढी गर्योल। एमालेमा प्रदीप नेपालसँग परिवारिक साइनो जोड्ने र युवा नेतालाई चन्दा सहयोग गर्नेबाहेक चक्रेले केही गर्न सकेनन्। दुश्मनी बढ्दै जाँदा पानीपोखरीमा मनाङे समूहले चक्रेमाथि सांघातिक आक्रमण गर्यो। जसमा चक्रेको दाहिने हात नै काटियो। ग्याङवार बढ्दै जान थालेपछि प्रहरी केही सर्तक भयो। दुवै पक्राउ पर्न थाले। चक्रे ०६४ मा हत्या अभियोगमा डेढ वर्ष जेल गए। सजाय कटाएर स्वतन्त्र भएपछि युथफोर्सतिर छिरेर जोगिने प्रयास गरे। तर, उनी बुटवलमा हतियार र लागुऔषधसहित पुनः पक्राउ परेर फेरि जेल पुगे। मनाङे पनि करिब दुई वर्ष जेल परे। जेल यात्रासँगै उनीहरुको दुश्मनीको घाउमा खाटा बस्दै गयो।                  अभिषेक र पर्शुरामको दुश्मनीको कथा पनि उस्तै छ। सँगै अपराधयात्रा सुरु गरेका अभिषेक र पर्शुरामबीचको दोस्ती दुश्मनीमा परिणत हुँदै गयो। ०६४ भदौमा पर्शुराममाथि गोली हानियो। पाखुरामा गोली लागेर उनी बाँचे। हत्याको योजना गिरी समूहतिर तेर्सिएपछि दुश्मनी चर्कियो। पर्शुरामले त्यसको बदला ०६५ मा लिए। गिरी र पर्शुराम समूहबीच ग्याङवार हुँदा करण यादव मारिए। त्यही अभियोगमा गिरी काठमाडौंमा पक्राउ परे। विराटनगरमा पर्शुरामको एकल राज चल्न थाल्यो। पर्शुरामको तान्डव चर्को भए पनि कुख्याति मोफसलमै खुम्चिएको थियो। मोरङ कारागार झडपमा नाम मुछिएपछी मात्रै उनको अपराधको जालो खुल्यो।                आपसी टकरावले समूह छिन्नभिन्न हुन थाले। नाइकेहरु कमजोर बन्दै गए। आपराधिक पृष्ठभूमि पखाल्न कोही खाँटी व्यापारी हुँ भन्न थाले, कोही नेता बन्ने कसरतमा लागे। उनीहरु अलमलमा परेपछि सुरक्षा अंग सक्रिय हुन थाल्यो। संगठित अपराधको जालो चिर्न प्रहरी संगठनमा केन्द्रीय अनुसन्धान ब्युरोको अवधारणा आयो। ब्युरोको अवधारणासँगै पक्राउ परेका ग्याङस्टरको सम्पत्ति विवरण संकलन सुरु भयो। तत्काल त्यसको कुनै प्रयोजन थिएन। तर, प्रहरीले विवरण संकलनको काम छाडेन। अपराध महाशाखा र अन्य प्रहरी इकाईले पनि त्यसलाई साथ दिए। संकलन गरेको सम्पत्ति विवरणको आधारमा ब्युरोले राजस्व अनुसन्धान विभागबाट कारबाही बढाउने प्रयास गर्यो। विभागका अधिकारीको बदनियतका कारण पहिलो प्रयास प्रभावहीन बन्यो। ब्युरोले गणेश लामामाथि अनुसन्धान गरेर कारबाही गर्न विभाग पठाएको फाइललाई क्लिनचिट दिएर प्रहरीलाई विभागले लोप्पा ख्वायो।
               त्यसपछि प्रहरी केही निस्क्रिय देखियो । कालो धनको अनुसन्धानका लागि सरकारी इकाई गठन गर्न बढ्दो अन्तर्राष्ट्रिय दबाबका कारण नयाँ कानुन बन्यो। अनि सम्पत्ति शुद्धीकरण विभाग पनि। विभागसँग मिलेर ब्युरोले गरेको अनुसन्धानको परिमाणस्वरुप जेठ ५ गते चक्रे मिलन, दीपक मनाङे, गणेश लामा, पर्शुराम बस्नेत र अभिषेक गिरीको अकुत धन उधिन्ने अभियान अन्ततः विशेष अदालतसम्म पुग्यो।
उनीहरुको नाममा प्रहरी कार्यालयमा आपराधिक घटनाको फाइलको चाङ भए पनि उनीहरुले दाबी गरेको, 'युवा व्यवसायी, उद्यमी , पार्टीको इमान्दार कार्यकर्ता' जस्ता नक्कली आवरणमा प्वाल पर्यो। राज्यले गणेशको २७ , मनाङेको १४ , बस्नेतको ११, चक्रेको सात र गिरीको दुई करोड सम्पत्ति जफतको प्रयास सुरु गरेको छ। तर, के यो प्रयास सफल होला त

  भारतीय लोकतन्त्र र विदेश नीति

              डा . युवराज संग्रौला

                   सन् १९८० को दशकपछाडि भारतले आर्थिक विकासको बाटोमा प्रगति गरेका कुरा संसारले जानेबुझेकै हो। हुन पनि 'सेवा क्षेत्र' मा भारतीय अर्थतन्त्रले यस अवधिमा अब्बल दर्जाको प्रगति गरेको छ। सेवा क्षेत्रमा 'कम्प्युटर सफ्टवेयरदेखि, चिकित्सा, इन्जिनियरिङ, पर्यटन र बाहिरको स्रोत उपयोग (आउटसोर्सिङ) जस्ता क्षेत्र मुख्य छन्। तर यस क्षेत्रको व्यापक विकास र यसले अर्थतन्त्रमा पारेको सकारात्मक प्रभावको फाइदा ग्रामीण जनतामा पुगेको छैन र पुग्ने सम्भावना पनि छैन। भारतले केही वर्षमा गरेको प्रतिव्यति्क आयको प्रगति मूलतः शहरमा बस्ने शिक्षित सभ्रान्तले मात्र प्राप्त गरेका छन्। थोरै मध्यम परिवार धनी भए पनि धेरै मध्यम परिवार गरिब बनेका छन्। किनकि सेवा क्षेत्रको प्रगतिले पुर्यापउने लाभ भनेको मूलतः शहरिया शिक्षित मानिसलाई हो । दिगो अर्थतन्त्रको विकासको जग विपन्न, अशिक्षित, पछाडि पारिएको ठूलो जनसंख्याको उत्पादकत्व विकासमा निर्भर रहन्छ। तर भारतीय जनसंख्याको अत्यन्त ठूलो हिस्सा ग्रामीण छ र त्यो अत्यन्त गरिब छ। त्यसको उत्पादकत्व विकासमा अर्थतन्त्रको भूमिका सक्रिय छैन।

               दक्षिण एसिया संसारका २२ प्रतिशत मानिस बसोबास गर्ने भूभाग हो। यो भूभागमा बसेका संसारको २२ प्रतिशत जनसंख्याले संसारका ४३ प्रतिशत गरिबको भार बोकेको छ। यसलाई आमजनताले बुझ्ने भाषामा भन्ने हो भने झण्डै–झण्डै संसारका आधा खान नपुग्ने गरिब मानिस दक्षिण एसियामा बसोबास गर्छन्। संसारमा सबैभन्दा धेरै झुपडपट्टीमा बस्ने जनसंख्या पनि दक्षिण एसियामा नै छ। दक्षिण एसियाको समग्र जनसंख्याको लगभग ६० प्रतिशत भार भारतमा मात्रै बसोबास गर्छ। यसको तात्पर्य दक्षिण एसियाका सबैभन्दा बढी गरिबहरु बसेको देश भारत नै हो। यो तथ्य एउटा नाङ्गो यथार्थता हो। अतः दक्षिण एसियाको शान्ति र समृद्धि एवं दक्षिण एसियाका देशहरुबीच परस्पर सहयोग र स्रोतहरुको बाँडचँुडमा आधारित अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धको सम्बर्द्धन सबैभन्दा ठूलो आवश्यकता भारतको नै हो। देश ठूलो हुनुको गौरव सँगसँगै समस्या र चुनौती पनि ठूलठूला हुनु स्वाभाविकै हो।
              भारतमा औद्योगिकीकरणको विकासमा मूलतः बहुदेशीय कम्पनीले अधिन जमाएको कुरा पनि यथार्थता हो। भारतको वर्तमान औद्योगिक उत्पादन र निर्यात व्यापारबाट बहुउद्देश्यीय कम्पनीहरुले लाभ कमाएका छन्। भारतमा उत्पादित वस्तुहरुको अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा भारतीय पहिचान होइन, बहुउद्देश्यीय कम्पनीको पहिचान कायम छ। बहुउद्देश्यीय कम्पनीसँग जोडिएको भ्रष्टाचारको पहाडजत्रै समस्या यस क्षेत्रमा जोडिएको छ। मध्यम र तल्ला तहका उद्यमीहरु विस्थापित भइरहेका छन् र बहुउद्देश्यीय कम्पनीहरुले स्रोतहरुको चरम शोषण गरिरहेका छन्। गरिब जनता चर्को शोषण, विस्थापन र भोकमरीको चपेटामा परेका छन्। दलित, गरिब, आदिवासी र अल्पसंख्यकको ठूलो समस्या भारतमा छ। तथ्याङ्कहरुले देखाएअनुसार यी वर्गका करिब ७४ करोड मानिस अहिले पनि १.२५ डलरभन्दा तल प्रतिदिन आम्दानीमा जीवन गुजारा गर्न बाध्य छन्। अर्थात् भारतको अत्यन्त ठूलो जनसंख्याको हिस्सा 'गास/बास' को समस्याबाट प्रताडित गरिबको छ। धनी र गरिबबीचको खाडल भयावहपूर्ण हुन पुगेको छ। शहर र गाउँको विभेद डरलाग्दो छ।
                  यस्तो अवस्थामा आर्थिक समुन्नति र विकासको चरम आवश्यकता दक्षिण एसियामा नेपाल, बंगलादेश, पाकिस्तान, अफगानिस्तान, श्रीलंकाको मात्र होइन, स्वयं भारतको पनि हो। अशान्ति, राजनीतिक अस्थिरता र भ्रष्टाचारको समस्या भारतमा पनि उत्तिकै छ। अर्थात, भारत विकसित, धनी र समस्यामुक्त अनि अरु देशमात्र अविकसित, गरिब र समस्याग्रस्त होइन। आतंक, हिंसा, अपराध, राजनीति अस्थिरता, गरिब, विस्थापन, शोषण, भेदभाव, बहिष्करणका जुन डरलाग्दा समस्या भारतमा छन्, तिनका तुलनामा नेपालले भोगिरहेको समस्या सानो छ भन्दा अत्युक्ति हुँदैन। सामाजिक वा न्यायिक क्षेत्रकै कुरा गरौं। भारतमा करिब ३ करोड मुद्दा फर्छ्योट हुन बाँकी छन्। फौजदारी न्यायमा हिंस्रक मुद्दाहरु, जस्तै– जबर्जस्ती करणी ज्यान आदिमा कसुर ठहरको अनुपात २७ प्रतिशत छ जबकि नेपालमा यो ६९ प्रतिशत छ। दशकौंदेखि पुर्पक्षको तारेख कुरेर जेलमा बसिरहेका मानिसको संख्या लाखौंको छ। महिला असुरक्षित छन्, दलित असुरक्षित छन् र गरिब र कमजोर वर्गका मानिसलाई न्यायको पहुँचमा ठूलठूला समस्या छन्। भारतको राजनीति बढ्दो साम्प्रदायिकताबाट प्रभावित छ। अतः भारतले अरु देशमा र आफ्नो देशमा पनि यस्ता समस्या समाधान गर्न दक्षिण एसियाका मुलुकहरुसँग सहयोग गर्नुपर्छ। भारतीय कर्मचारीतन्त्रको अधिनमा रहेको उसको वैदेशिक नीति असफल भएको छ भन्ने चर्चा भारतभित्रै चलिरहेकै छन्। अतः नेपाली नेताले भारतीय कर्मचारीको पछाडि लाग्नुको कुनै तुक छैन।
                 यद्यपि कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा भारतको वृद्धिदर करिब ९ प्रतिशतको हाराहारीमा छ भने भारत, चीन, जर्मनी, ब्राजिल, दक्षिण कोरिया र रसियाको समकक्षी आर्थिक शक्तिका रूपमा विश्वमा चिनिएको छ। यदि देशभित्रको भीमकाय भ्रष्टाचार, राजनीतिको धार्मिक, जातीय र क्षेत्रीयकरणसँगै मौलाएको अपराधीकरण र छिमेकी देशहरुसँग लामो समयदेखि चिसिएको सम्बन्ध सुधार्न सकेको खण्डमा भारतको आर्थिक विकास र रुपान्तरणका सम्भावना प्रचुर छन्। भारतीय बौद्धिकहरुको एउटा समूह भारतको आर्थिक विकासका चुनौतीका सन्दर्भमा, खासगरी छिमेकीहरुलाई इंगित गर्दै भन्ने गर्छन्– 'भारतको उन्नतिउन्मुख आर्थिक विकासको प्रमुख अवरोध उसका वरिपरिका राजनीतिक अस्थिरता, हिंसा र संक्रमणकालद्वारा प्रताडित गरिब छिमेकी' हुन्। उनीहरुको निरन्तर अस्थिरताले भारतलाई प्रभावित पारेको छ। अर्काथरी सुझबुझ राख्नेहरु भन्ने गर्छन्– भारत दक्षिण एसियाको मूल मियो हो। दक्षिण एसियाका सबै देशका मूलबासीको सानोतिनो संख्या भारतमा बस्छ। जस्तै भारतमा नेपाली पनि छन्, बंगाली पनि छन्, पञ्जावी पनि छन्, तमिल पनि छन्, कास्मिरी पनि छन्। यस अर्थमा भारत खुद दक्षिण एसियाको एउटा रूप (प्रोटोटाइप) हो। त्यसैले उसले छिमेकीहरुसँग उदार हुन जान्नुपर्छ र मूलतः छिमेकीको अस्थिरताले भारत प्रभावित होइन, भारतको कूटनीतिक कमजोरीले छिमेकीको मन चिसिएको छ। उनीहरु समस्याग्रस्त भएका छन्।
              दोस्रो भनाईमा सत्यता अवश्य छ। धेरै मानिसले भन्ने गरेजस्तो भारतको वैदेशिक नीति र कूटनीतिमा एकरूपता छैन। र, त्यो वस्तुगत यथार्थता र अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध तथा कानुनका आधारभूत मान्यताबाट पनि सञ्चालित छैन। भारतीय कूटनीतिको एउटा शृंखला त्यहाँको कर्मचारीतन्त्रको नेतृत्वमा छ। एउटा शंृखलाको नेतृत्व राजनीतिले गर्छ तर त्यो विभाजित छ, राजनीतिक विचारधाराका आधारमा। अर्को शृंखला त्यहाँको जासुसी संस्थाको 'रअ' नेतृत्वमा छ। जसरी भारतको राजनीति हिन्दुवादीहरुले नेतृत्व गरेको भारतीय जनता पार्टीको विचारधारा, वामपन्थीहरुको विचारधारा, उदारपन्थी सम्भ्रान्तले नेतृत्व गर्ने भारतीय कांग्रेस र जातीय पार्टीको विचारधारामा अत्यन्त ठूलो खाडलसहितको विभेद छ, त्यसरी नै भारतको लोकतन्त्रलाई हेर्ने र उपयोग गर्ने कुरामा पनि त्यस्तै खाडल र विभेद छ। साथै छिमेकीलाई हेर्ने दृष्टिकोणमा पनि यस्तै विभेद पाइन्छ। यस विभाजनले वैदेशिक तथा कूटनीतिक सम्बन्धमा भारतीय राजनीतिको भूमिका कमजोर बनेको छ। छिमेकीसँगको उसका समस्याको एउटा ठूलो कारण यो पनि हो। आइके गुजरालले यस सम्बन्धमा केही सकारात्मक मान्यता विकास गरेका थिए, जसले दक्षिण एसियामा शान्ति स्थिरताका केही नयाँ किरण देखापरेका थिए। तर त्यसले भारतको विदेश नीतिमा मूर्त रूप भने पाएन। 

             तर कर्मचारीतन्त्रको अधिनबाट भारतको कूटनीतिक क्षेत्र बाहिर आएन। उसको संस्कार र पद्धति हिजो उपनिवेेशकालमा ब्रिटिसहरुले निर्माण गरेको संयन्त्र, संस्कार र पद्धतिमा आधारित छ। उसका सिद्धान्त मूलतः ब्रिटिस शासकले राणालाई गर्ने व्यवहारभन्दा फरक हुन सकेका छैनन्। ब्रिटिसहरु नेपाललाई स्वतन्त्रताका नाममा अन्धकारमा राखेर भारतीय मुक्ति आन्दोलन दमनका लागि गोर्खा ब्रिगेडका लागि युवा चाहन्थे। त्यसैले राणाहरुलाई प्रयोग गरेर उनीहरुले नेपालमा निरंकुश सत्ताको पक्षपोषण गरे। उनीहरुले उद्योग खोल्न दिएनन्, उनीहरुले स्कुल र विश्वविद्यालय खोल्न दिएनन्। नेपाललाई अन्धकारमा राख्ने कार्य गरे। त्यसैले त नेपाल आज यो ठाउँमा छ। एउटा छिमेकीको हिसावले नेपाललाई ऐतिहासिक शोषणबाट बाहिर निकाल्न भारतीय भूमिकाको अपेक्षा गर्न सकिन्छ। तर, त्यसको ठीकविपरीत भारत नेपालप्रति गुनासो गरिरहेको छ। उसको कूटनीति पारदर्शी हुनुभन्दा झन्–झन् अपारदर्शी भइरहेको छ।